W drugim odcinku popularnej serii „Extrem”, podcast „Vinohradská 12” kontynuuje analizę zjawisk ekstremistycznych, tym razem skupiając się na rasizmie. Gościem Matěja Skalickiego tradycyjnie jest politolog Jan Charvát z Uniwersytetu Karola i Narodowego Instytutu SYRI. Punktem wyjścia do dyskusji staje się kontrowersyjne zachowanie muzyka Kanye Westa, który pojawił się publicznie w kapturze przypominającym strój członka Ku Klux Klanu. Dr Charvát zauważa, że takie działania, niezależnie od intencji (prowokacja dla zdobycia uwagi czy rzeczywiste przekonania), mogą przyczyniać się do normalizacji rasistowskich symboli, a reakcje prawne na takie incydenty różnią się znacząco między USA a Europą.
Rozmowa szczegółowo omawia historię Ku Klux Klanu, wyróżniając trzy jego główne fazy:
- Pierwszy Klan (po 1865 r.): Powstał po wojnie secesyjnej, związany z Partią Demokratyczną Południa. Był zbrojnym ramieniem sprzeciwiającym się Rekonstrukcji prowadzonej przez Republikanów. Jego ideologia wykraczała poza prosty rasizm anty-czarnoskóry, reprezentując ultrakonserwatywne, tradycjonalistyczne wartości „Starego Południa” (biały farmer jako głowa patriarchalnej rodziny, brak związków zawodowych, marginalizacja lub zniewolenie Afroamerykanów). Klan interweniował również wobec białych, którzy nie dostosowywali się do jego surowych norm społecznych. Został stłumiony przez działania rządu federalnego w ciągu dekady.
- Drugi Klan (od ok. 1915 r., szczyt w latach 20. XX w.): Jego odrodzenie zainspirował film D.W. Griffitha „Narodziny narodu”, gloryfikujący pierwszy Klan. Stał się masowym ruchem populistycznym, liczącym w szczytowym momencie nawet do 4 milionów członków i posiadającym wpływy polityczne zarówno wśród Demokratów na Południu, jak i Republikanów na Północy. Jego upadek w latach 30. był wynikiem wewnętrznych skandali oraz zmiany klimatu międzynarodowego w obliczu narastającego faszyzmu w Europie.
- Trzeci Klan (po 1950 r.): To okres działalności licznych, mniejszych i rozproszonych grup odwołujących się do tradycji KKK, często reakcyjnych wobec ruchu praw obywatelskich. Ich liczebność jest znacznie mniejsza.
Następnie dyskusja przechodzi do segregacji rasowej w USA, której podstawą były tzw. prawa Jima Crowa, wprowadzone po wojnie secesyjnej. Dr Charvát wyjaśnia, że obalanie pomników konfederackich generałów nie dotyczy tyle samego faktu posiadania przez nich niewolników, ile tego, że pomniki te wznoszono w czasach Jima Crowa jako symbole białej supremacji i narzędzie zastraszania, często przed sądami, gdzie Afroamerykanie nie mogli liczyć na sprawiedliwość.
Definiując rasizm, gość podkreśla, że jest to ideologia oparta na przekonaniu, iż cechy fizyczne determinują zdolności i charakter jednostek, a rasy różnią się pod tym względem, co ma uzasadniać nierówne traktowanie prawne. Co ciekawe, zdaniem dr. Charváta, rasizm niekoniecznie musi być zakorzeniony w nienawiści (w odróżnieniu od antysemityzmu). Na przykład na amerykańskim Południu, w systemie opartym na białej supremacji, czarnoskórych postrzegano jako inherentnie gorszych i mających określone miejsce w społeczeństwie, co nie zawsze musiało oznaczać aktywną nienawiść, o ile podporządkowywali się systemowi. Rasizm jest zjawiskiem uniwersalnym, nie ograniczającym się do relacji „biali kontra reszta świata”.
Najbardziej skrajnym przejawem rasizmu był nazizm, dla którego teoria rasowa stanowiła absolutny fundament. Dr Charvát śledzi rozwój europejskiego rasizmu od odkrycia Nowego Świata i pierwszych masowych kontaktów z odmiennymi etnicznie i cywilizacyjnie ludami. W XIX wieku narodził się tzw. „rasizm naukowy”, klasyfikujący rasy ludzkie i tworzący ich hierarchie (np. prace Arthura de Gobineau o nierówności ras). Teorie te, często błędnie interpretując darwinizm (np. poprzez koncepcję „przetrwania najsilniejszych” ras, jak rzekomi „Aryjczycy”), znalazły podatny grunt i były rozwijane przez myślicieli takich jak Houston Stewart Chamberlain, który bezpośrednio wpłynął na Adolfa Hitlera. Rasizm był ściśle powiązany z eugeniką, czyli ideą „ulepszania” rasy, która w nazistowskich Niemczech przybrała formę eliminacji grup uznanych za „mniej wartościowe” (osoby chore psychicznie, niepełnosprawne), czego kulminacją był Holokaust. Dr Charvát przypomina, że programy eugeniczne, w tym przymusowe sterylizacje (np. kobiet romskich), miały miejsce również w innych krajach, także w Czechosłowacji, i ich konsekwencje są odczuwalne do dziś.
Na zakończenie, rozmowa wraca do współczesności i kwestii normalizacji rasizmu. Prowokacyjne zachowania, takie jak wspomniane na początku, czy działania niektórych partii politycznych, które balansują na granicy rasistowskiej retoryki, mają na celu przyciągnięcie uwagi mediów i „puszczenie oka” do swojego elektoratu. Granicę między czarnym humorem a rasizmem, zdaniem gościa, wyznacza intencja – jeśli celem jest krzywda i poniżenie poprzez generalizację i stereotypizację, mamy do czynienia z rasizmem.