Pierwszy odcinek drugiej, cieszącej się dużym zainteresowaniem, serii specjalnej „Extrem” podcastu Vinohradská 12, prowadzonej przez Matěja Skalickiego wraz z politologiem Jan Charvátem z Uniwersytetu Karola , skupia się na złożonym i bolesnym zjawisku antysemityzmu. Rozmowa analizuje historyczne korzenie nienawiści wobec Żydów, jej ewolucję oraz współczesne przejawy, starając się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ten fenomen wciąż powraca i czy ludzkość jest w stanie wyciągnąć wnioski ze swoich błędów.
Podcast rozpoczyna odwołaniem do aktualnych wydarzeń – gwałtownego wzrostu liczby antysemickich ataków na całym świecie w ostatnich latach, w tym podpaleń synagog (np. w Melbourne), ataków przy pomnikach Holokaustu (Berlin), na synagogi (Halle), a także tragicznych wydarzeń takich jak pogrom z 7 października 2023 roku. Dr Charvát wskazuje, że jedną z głównych przyczyn tego wzrostu jest narastająca globalnie niepewność, frustracja i strach, które od kryzysu gospodarczego w 2008 roku regularnie dotykają społeczeństwa. Antysemityzm, jak twierdzi, działa jak „papierek lakmusowy”, a Żydzi od wieków pełnią rolę „uniwersalnego kozła ofiarnego”. Zwraca również uwagę na debatę dotyczącą antysemityzmu na amerykańskich uniwersytetach (np. Harvard), podkreślając, że zjawisko to ma tam głębokie korzenie, sięgające restrykcyjnych kwot dla żydowskich studentów na początku XX wieku, a w latach 70. zostało wzmocnione przez antykolonialny dyskurs radykalnej lewicy, który zaczął przedstawiać Żydów jako sprawców kolonializmu w Palestynie.
Analizując historyczne źródła antysemityzmu w Europie, dr Charvát wyróżnia trzy główne etapy:
- Antyjudaizm (podłoże religijne): Najdłuższa faza, trwająca od czasów wczesnego chrześcijaństwa. Opierała się na wrogości religijnej. Oficjalny antyjudaizm kościelny przedstawiał Żydów jako zatwardziałych heretyków, którzy odrzucili zbawienie. Równolegle istniał antyjudaizm ludowy, który widział w Żydach „bogobójców” (zabójców Chrystusa), trucicieli studni (powodujących zarazy), profanatorów hostii oraz sprawców rzekomych mordów rytualnych na chrześcijańskich dzieciach lub dziewicach (czego przykładem w historii Czech jest tzw. afera Hilsnera). Te oskarżenia prowadziły do przekonania o pakcie Żydów z diabłem. Pierwsze masowe pogromy miały miejsce już podczas wypraw krzyżowych.
- Antysemityzm społeczny i rasowy (XVIII-XIX wiek do połowy XX wieku): W okresie Oświecenia i po rewolucji francuskiej antyjudaizm zaczął ustępować miejsca antysemityzmowi o podłożu społecznym, a następnie rasowym. Etap przejściowy to antysemityzm społeczny, bazujący na micie Żyda-wyzyskiwacza i lichwiarza. Wynikało to m.in. z faktu, że chrześcijanom zabraniano lichwy, a Żydom nie, co w połączeniu z ograniczeniami w dostępie do ziemi, skłaniało ich do zajmowania się finansami, handlem, nauką i sztuką. Ich sukcesy w tych dziedzinach w okresie rozwoju kapitalizmu stały się pożywką dla oskarżeń o wyzysk, podchwytywanych także przez niektóre ruchy lewicowe (choć większość lewicy później odrzuciła antysemickie wątki, a wielu Żydów było zwolennikami idei równościowych głoszonych przez lewicę). Kulminacją tej ewolucji był antysemityzm rasowy, oparty na pseudonaukowych XIX-wiecznych teoriach o hierarchii ras ludzkich, gdzie rasa „aryjska” znajdowała się na szczycie, a Żydzi na samym dole. Taka koncepcja, w odróżnieniu od religijnej, czyniła żydowskość cechą niezbywalną. Ten rasowy antysemityzm stał się rdzeniem ideologii nazistowskiej i bezpośrednio doprowadził do Holokaustu – próby „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Dr Charvát zaznacza, że antysemityzm był powszechny także np. w Pierwszej Republice Czechosłowackiej, czego przykładem może być twórczość Jana Nerudy.
- Antysyjonizm (współcześnie): Trzecia faza, która nabrała znaczenia po II wojnie światowej i powstaniu państwa Izrael. Jest to postawa wroga wobec istnienia państwa Izrael. Dr Charvát podkreśla, że powstanie Izraela było złożonym procesem, wynikającym nie tylko z Holokaustu, ale także z powojennej sytuacji geopolitycznej, presji USA na Europę w kwestii żydowskich uchodźców oraz początkowych kalkulacji Stalina. Antysyjonizm jest zjawiskiem wielowymiarowym: może oznaczać krytykę polityki Izraela (również ze strony części społeczności żydowskiej, np. ultraortodoksyjnych Żydów wierzących, że Izrael może powstać dopiero po przyjściu Mesjasza, lub środowisk krytycznych wobec nacjonalizmu), ale często jest też przykrywką dla antysemityzmu. Lewicowy antysyjonizm, popularny w latach 70., porównywał działania Izraela wobec Palestyńczyków do kolonializmu. Prawicowy antysyjonizm często łączy się z negacją Holokaustu. Politolog przytacza tzw. „test 3D” Natana Szaranskiego (delegitymizacja Izraela, jego demonizacja oraz stosowanie podwójnych standardów) jako narzędzie pomocne w odróżnieniu uprawnionej krytyki od antysemityzmu.
Podsumowując, Jan Charvát stwierdza, że antysemityzm jest głęboko zakorzeniony w historii, a mechanizm szukania kozła ofiarnego w czasach frustracji i niepewności sprawia, że nienawiść ta może wciąż powracać. Choć jej cel nie zawsze musi być ten sam, Żydzi historycznie byli „uniwersalnym” obiektem tej nienawiści, co czyni antysemityzm wciąż aktualnym zagrożeniem.