W specjalnym, wakacyjnym odcinku podcastu „Vinohradská 12” (data emisji 28 lipca), prowadzący Matěj Skalický prezentuje słuchaczom czeskie tłumaczenie głośnego eseju z niemieckiego magazynu „Der Spiegel”. Audycja nie jest typowym wywiadem, lecz głęboką, analityczną podróżą, która stawia jedno z najbardziej niepokojących pytań naszych czasów: czy jesteśmy świadkami powrotu faszyzmu? I czy potrafimy rozpoznać jego symptomy w dzisiejszej, spolaryzowanej rzeczywistości politycznej, zdominowanej przez postacie takie jak Donald Trump, Viktor Orbán czy Władimir Putin?
Rozważania rozpoczynają się od zaskakującej metafory – towarzyskiej gry karcianej o nazwie „Secret Hitler”. Gra, osadzona w realiach Republiki Weimarskiej w 1932 roku, w której gracze-demokraci muszą zdemaskować i powstrzymać ukrytych wśród siebie faszystów, zanim ci przejmą władzę, służy jako model do zrozumienia mechanizmów upadku demokracji. Jak opisuje narrator, gra w doskonały sposób ilustruje, jak łatwo zniszczyć wzajemne zaufanie, jak naiwna bywa strona demokratyczna i jak podstępne potrafi być zło. Przede wszystkim jednak pokazuje, że dojście Hitlera do władzy nie było historyczną koniecznością, a raczej wynikiem serii pojedynczych, pozornie racjonalnych decyzji, przypadku i stopniowego rozkładu demokratycznych norm.
Ta metafora staje się tłem do analizy współczesnego świata, w którym poczucie stabilności i wiara w ostateczne zwycięstwo liberalnej demokracji, dominujące po zakończeniu Zimnej Wojny, gwałtownie zanikają. Autorzy eseju wymieniają całą plejadę współczesnych liderów i ruchów o tendencjach autorytarnych i skrajnie prawicowych – od Putina w Rosji, przez Orbána na Węgrzech, Meloni we Włoszech, Le Pen we Francji, aż po AfD w Niemczech. Wszystkie te zjawiska składają się na obraz globalnego trendu, który sprawia, że pytanie o powrót faszyzmu przestaje być domeną skrajnej lewicy, a staje się poważnym tematem debaty w głównym nurcie.
Kluczowym elementem audycji jest przedstawienie analiz dwóch wybitnych amerykańskich intelektualistów, którzy, pochodząc z przeciwnych biegunów politycznych, dochodzą do podobnych, alarmujących wniosków. Pierwszym z nich jest Robert Kagan, konserwatywny historyk i były neokonserwatywny ideolog z czasów administracji George’a W. Busha. Już w 2016 roku, w głośnym eseju, ostrzegał on, że Donald Trump jest ucieleśnieniem faszyzmu przychodzącego do Ameryki „nie w wojskowych butach, ale w postaci telewizyjnego oszusta i podręcznikowego egomaniaka”. Kagan argumentuje, że liberalna demokracja nie jest naturalnym stanem ludzkości, a kruchym historycznym wyjątkiem, który wymaga ciągłej obrony przed swoimi licznymi wrogami.
Drugim głosem jest Jason Stanley, lewicowy profesor filozofii z Uniwersytetu Yale, którego radykalny antyfaszyzm jest głęboko zakorzeniony w tragicznej historii jego niemiecko-żydowskiej rodziny (jego babcia ratowała więźniów z obozów koncentracyjnych, a ojciec był jako dziecko brutalnie pobity przez nazistów). W swojej książce „Jak działa faszyzm” Stanley przedstawia dziesięć charakterystycznych cech tej ideologii, takich jak tworzenie mitycznej przeszłości, kult wodza, który decyduje o tym, co jest prawdą, dehumanizacja przeciwników, przedstawianie dominującej grupy jako ofiary czy atak na mniejszości. Zaskakująca zbieżność diagnoz Kagana i Stanleya stanowi najmocniejszy punkt eseju, pokazując, że zagrożenie jest postrzegane jako realne przez myślicieli o skrajnie różnych światopoglądach.
Odcinek nie jest prostą próbą publicystycznego przyklejenia Donaldowi Trumpowi etykiety „faszysty”. Jest to raczej głęboka i wielowymiarowa analiza, która, wykorzystując historyczne paralele i współczesne obserwacje, stara się zrozumieć mechanizmy, które prowadzą do erozji demokracji. Podcast pozostawia słuchacza z serią trudnych pytań: Czy potrafimy rozpoznać zło w czasie rzeczywistym? Gdzie leży granica między populizmem a faszyzmem? I czy sama demokracja, ze swoją wolnością i chaosem, nie przyczynia się do tworzenia potworów, których najbardziej się obawia?